ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 6، شهریور 1404 ، شماره پی در پی 112

نقش موسیقی معنوی در تقویت لحن انتقادی شعر مشروطه؛ تحلیل موردی اشعار میرزاده عشقی

صفحه (225 - 245)
محبوبه صفرپور ، اصغر رضاپوریان (نویسنده مسئول)، محمد حکیم آذر
تاریخ دریافت مقاله : اسفند 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : خرداد 1404

چکیده

زمینه و هدف: شعر مشروطه به مثابه بازتابی از تحولات فکری، اجتماعی و سیاسی عصر تجدد در ایران، بستری برای بروز لحنی انتقادی و رسالت‌محور فراهم ساخت. در این میان، موسیقی معنوی به عنوان یکی از سطوح چهارگانه موسیقی شعر (به روایت شفیعی کدکنی)، نقشی مؤثر در تقویت انسجام مفهومی، لحن اعتراضی و غنای گفتمان انتقادی شعر ایفا میکند. پژوهش حاضر با تمرکز بر اشعار میرزاده عشقی، در پی آن است که کارکرد موسیقی معنوی را در شکل‌گیری و تعمیق لحن انتقادی شعر مشروطه تحلیل و تبیین کند.

روشها: این تحقیق با روش توصیفی تحلیلی و رویکرد سبک‌شناختی انجام‌شده است. داده های پژوهش از میان دیوان میرزاده عشقی گردآوری‌شده و با تکیه بر مؤلفه های بلاغی موسیقی معنوی نظیر تلمیح، ایهام، تضاد، تکرار معنوی، حس‌آمیزی، متناقض‌نما و مراعات‌النظیر تحلیل‌شده اند. مبنای نظری پژوهش، نظریه موسیقی شعر شفیعی کدکنی (۱۳۹۱) است.

یافته ها: یافته های پژوهش نشان میدهد که میرزاده عشقی با بهره گیری هنرمندانه از صنایع معنوی و بلاغی، فضایی از هارمونی دلالتی و روابط مفهومی خلق کرده است که موجب تعمیق لحن انتقادی و انتقال مؤثر مفاهیم اجتماعی، سیاسی و فرهنگی میشود. موسیقی معنوی در شعر او، با ایجاد تقارنهای مفهومی، تنشهای معنایی و ساختارهای بینامتنی، شعر را به رسانه ای برای اعتراض، افشاگری و آگاهی‌بخشی بدل کرده است.

نتیجه گیری: موسیقی معنوی در شعر عشقی، نه تنها نقش زیبایی‌شناختی، بلکه ساختاری گفتمانی و ایدئولوژیک دارد. این عنصر بلاغی در پیوند با آرایه های معنایی، به سازمان‌دهی لحن انتقادی و تعمیق پیامهای مشروطه خواهانه یاری میرساند. بنابراین، موسیقی معنوی را میتوان سازوکار محوری در شکل‌گیری لحن شاعرانه اعتراضی در شعر مشروطه دانست.

کلمات کلیدی
موسیقی معنوی , لحن انتقادی , شعر مشروطه , میرزاده عشقی , آرایه های بلاغی , سبک‌شناسی , محمدرضا شفیعی کدکنی.

• اخوان‌الصفا. (بی‌تا). رسائل اخوان‌الصفا. ترجمه و شرح حسن‌زاده آملی. قم: انتشارات حکمت.
• آژند، یعقوب. (۱۳۸۰). سیر تحول شعر فارسی در عصر مشروطه. تهران: پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات.
• براهنی، رضا. (۱۳۸۱). طلا در مس. چاپ پنجم. تهران: انتشارات نگاه.
• زرین‌کوب، عبدالحسین. (۱۳۸۴). در قلمرو وجدان. تهران: سخن.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1391). موسیقی شعر. تهران: نشر نگاه.
• عشقی، سید محمدرضا میرزاده (1390). کلیات مصور میرزاده عشقی به تصحیح علی‌اکبر مشیر سلیمی. تهران: امیرکبیر.
• غلامی، احمد. (۱۳۹۳). تاریخ اجتماعی شعر ایران در عصر مشروطه. تهران: انتشارات مهر اندیش.
• فتوحی، محمود. (۱۳۹۲). سبک‌شناسی کاربردی. تهران: سمت.
• فرشیدورد، خسرو (1373). درباره ادبیات و نقد ادبی. تهران: امیرکبیر.
• فرشیدورد، خسرو (۱۳۷۳). معانی و بیان. تهران: انتشارات سمت.
• قائد، محمد (1380). سیمای یک آنارشیست. تهران: طرح نو.
• کریمی حکاک، محمدرضا. (۱۳۸۴). طلیعه تجدد در شعر فارسی. ترجمه حسین پاینده. تهران: نشر مروارید.
• کیانی، فاطمه. (۱۴۰۰). تحلیل سبک‌شناسی شعر مشروطه با تأکید بر زبان و بلاغت. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
• نفیسی، سعید. (۱۳۸۰). تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی. تهران: انتشارات نگاه.
• هاشمی‌نژاد، قاسم. (۱۳۵۶). میرزاده عشقی؛ شاعر انقلاب. تهران: انتشارات امیرکبیر.
• همایی، جلال‌الدین. (۱۳۶۷). بلاغت و صناعات ادبی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
• مقاله ها
• باقری، خسرو و زارع، فرحناز. (۱۳۹۸). نقش موسیقی معنوی در برجسته سازی مضمون در غزل معاصر. پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه لرستان، ۱۲(۲)، ۹۵–۱۱۴.
• سرکوهی، فرج. (۱۳۷۷). شعر و سیاست در ایران معاصر. آدینه، ۱۴۳، ۴۵–۵۱.
• حیدری نیا نایینی، هادی (1393)؛ شهاب رضوی، سیدحسین. بررسی تشبیه در شعر عشقی به عنوان یک ویژگی سبکی. فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب) 7 (4) 93-107.
• پایان‌نامه ها
• فتاحی، محبوبه. (۱۳۹۷). تحلیل ساختار موسیقی در شعر دوره مشروطه (رساله دکتری). دانشگاه اصفهان، دانشکده ادبیات و علوم انسانی